Madde Bağımlılığı

Sağlık

Madde Bağımlılığı nedir?

Vücudun bir ya da birden çok işlevini olumsuz yönde etkileyen maddelerin kullanılması, bundan dolayı zarar görüldüğü hâlde bu maddelerin kullanımının bırakılamaması.

Ana hatlarıyla bir bağımlının yaşadıkları nelerdir?

• Her durum ve koşulda maddeyi almak için engellenemeyen bir arzu ve istek duyar.
• Madde kullanımına ara verdiğinde yoksunluk belirtileri yaşar.
• Zamanla madde kullanımını ve dozunu arttırır.
• Zamanının büyük bir dilimini madde arayarak geçirir.

Bağımlılık yapıcı maddeler nelerdir?

• Çeşitli uyuşturucular
• Uyarıcı ve hayal gördüren maddeler
• Sigara
• Alkollü içecekler
• Reçete ile alınması gerektiği hâlde doktor kontrolü dışında kullanılan ilaçlar
• Bazı yapıştırıcılar, tiner ve çakmak gazı gibi uçucu maddeler

Bir kişi ne zaman bağımlı sayılır?

Aşağıdaki durumlardan sadece üçü 12 aylık bir süreç içerisinde görülen kişi bağımlıdır:

1. Kullanılan madde miktarının, aynı etkiyi sağlamak amacıyla giderek arttırılması
2. Madde kesildiğinde ya da azaltıldığında fiziksel ve ruhsal yoksunluk belirtilerinin ortaya çıkması
3. Madde kullanımını denetlemek ya da bırakmak için gösterilen çabanın sürekli boşa çıkması

Gençler bağımlılık yapıcı maddeleri neden denerler?

• Merak
• Kendi sınırlarını aşma çabası
• Asilik
• Farklı olma dürtüsü
• Arkadaşlarına uyma
• Gruptan kopmak istememe
• Sorunlarını çözebilmek veya unutmak
• Daha iddialı olmak/görünmek isteği

Beyin ve Madde Bağımlılığı

Ergen beyni hâlâ gelişmektedir ve her alanı henüz işlevsel değildir. Bu sebeple bağımlılık yapıcı maddelerin gelişmekte olan beyne verdiği zararlar kısa süreli değil, kalıcı olabilir.

Beynin biyofizyolojik yapısını göz önünde bulundurduğunuzda sizce madde kullanımı nedeniyle oluşabilecek sorunlar nelerdir?

Hipotalamusta ortaya çıkan değişimler

Madde, beynin böbreklere suyu emmesi talimatını taşıyan hormonu üretmesini engeller. Vücut daha fazla miktarda suyu atık olarak kaybeder. Beyin için gerekli suyun azalması maddeyi kullananı susuz bırakır. Bu da ertesi gün baş ve vücut ağrıları duyulmasına sebep olur.

Temporal (şakak) lobda ortaya çıkan değişimler

Kısa süreli bellekten uzun süreli belleğe bilgi aktarımı karışır. Dolayısıyla madde kullanımı sonrası geçici süre hafıza kaybı yaşanır. Bu durum, ertesi gün kişinin ne yaptığını ya da ne söylediğini hatırlamamasına neden olur.

Bağımlı olan kişilerde neler olur?

• Kendine güveni azalır.
• Kendini kontrolü zayıflar.
• İnsani prensipleri ve değerleri yok olmaya başlar.
• İdealleri ve geleceği ile ilgili ümitleri yıkılır.
• Kullandığı maddeler vücudun savunma mekanizmasını yok edip bağışıklık sistemini zayıflatır.
• AİDS, frengi, verem, hepatit B ve hepatit C, kanser, kangren gibi birçok ölümcül hastalığa kapılma riski artar.

Bağımlı olan kişiler neler yapabilir?

• Maddeyi alabilmek için önce mevcut parasını bitirir.
• Çevresindeki insanların değerli eşyalarını ve paralarını çalmaya başlar.
• Daha fazla para temin edebilmek için hırsızlık, gasp, yankesicilik vb. suçlara karışır.
• Suç işlerken yakalanır ve özgürlüğünü kaybeder.
• Maddenin vücuduna verdiği zarardan dolayı sağlığını ve en sonunda da hayatını kaybeder.

Madde kullanımına başlamada yaygın gözlenen 5 risk faktörü nedir?

1) Bireysel Faktörler

• Ergenlik algısı ve adaptasyon süreci
• Madde kullanımına yönelik algı
• Yaşam becerileriyle ilgili sorunlar
• Agresiflik, olumsuz ruh hali, çekingenlik veya dürtüsellik

2) Akran Faktörü

• Anormal davranışlara yönelmede akran faktörü önemlidir.
• Başlama, temin etme, devam ettirme…vb. hususlarında akran faktörü önemli işlev görür.
• Arkadaş grubunda madde kullanımına olumlu bakış bu türden davranışlara yönelimi kolaylaştırır.

3) Aile Faktörü

• Çeşitli travmaların varlığı
• Aile kontrolünün yetersizliği
• Ailede madde kullanımının varlığı
• Çocuğa uygun sınırlar oluşturmamak
• Çocuğa yönelik ihmal ve istismar

4) Okul Faktörü

• Okul bağı ve okula bakış açısı zayıf, olumsuz sınıf içi davranışlar
• Okuldan kaçma davranışının artması
• Okul yönetiminin kullananlardan oluşan ağları engelleyememesi
• Disiplin sorunlarına yönelik tedbir alınmaması

5) Çevresel Faktörler

• Toplumsal olarak maddeler, bağımlılık ve bağımlıya bakış
• Yasalar ve uygulanabilirlik
• Ulaşılabilirliğin kolay olduğunun algılanması
• Yerel yönetimler ve yatırım eksiklikleri
• Yoksulluk ve işsizlik

Gencin madde kullanım davranışı nasıl anlaşılabilir?

1. Kişisel görünüm
   • Dağınık bir görünüm ve yetersiz kişisel bakım
   • Temizliğe özen göstermeme ve dikkat etmeme
   • Kırmızı ya da kızarmış yanaklar, gözler ve yüz
   • Parmaklarda ya da dudaklarda is ya da yanıklar (eklemlerden aşağıya yanma)
   • Kol ya da bacaklarında çeşitli izlerin varlığı (ya da bu izleri gizlemek için sıcak havada bile uzun kollu kıyafetlerle dolaşma)

2. Kişisel alışkanlıklar ya da eylemler

• Dişleri sıkma
• Giysilerde ya da nefesinde sigara kokusu ya da alışılmamış kokuların varlığı
• Kötü kokuyu ortadan kaldırabilecek mahiyette nane şekeri ya da sakız gibi ürünlerin yoğun kullanımı
• Ailenin kontrolü dışında sıklıkla eve geç gelme ve evden erken çıkma
• Nakit parayı hızlı bir şekilde tüketme davranışı

3. Davranışsal durumla ilgili gözlenebilecek değişimler

• Aile bireyleri ve arkadaşlar arası ilişkilerde olumsuz süreçli değişimler
• Duygusal durumunda değişiklikler ve duygusal istikrarsızlıklar
• Anlamsız gülme ya da ağlama davranışları
• Gürültülü, kötü davranışlar
• Koordinasyon bozuklukları gibi dengede kalamama, tökezleme davranışları
• Genellikle içine kapanık, sessiz, çekingen, yorgun gözükme ve uyuşuk yapıya olma

4. Okulla ilgili gözlenebilecek durumlar

• Okuldan nedensiz olarak sıklıkla kaçma davranışı
• Ders dışı etkinliklere, sosyal ve kültürel aktivitelere karşı ilgisiz kalma
• Okul ile ilgili sorumluluklarını yerine getirememe
• Ders notlarında beklenmeyen ani düşüş

5. Ev yaşamı ve sosyal çevresi ile ilgili durumlar

• Evde bulunan ecza dolabındaki ya da aile bireylerinin kullandığı ilaçların hızlı bir şekilde azalması
• Evde bulunan aile büyüklerine ait olan sigara paketinin hızlı bir şekilde tükenmesi
• Evde vitrinde süs olarak duran alkol şişelerinin kapaklarının açılmış olması ya da kullanılması
• Evde bulunan değerli eşyaların kaybolması

Bağımlılık yapıcı maddelerle ilgili doğru zannedilen yanlışlar

• Bir kere kullanmaktan bir şey çıkmaz.
• Ara sıra kullanmakla bir şey olmaz.
• Sadece zayıf insanlar bağımlı olur.
• Madde, sadece kullanan kişiye zarar verir.
• Ottur, zararı yoktur. Bu nedenle bağımlılık da yapmaz.
• Tüm bağımlılar hapsedilmelidir.

Madde kullanımı ilk defa nerede teklif edilir?

Çoğunlukla yetişkin kontrolünden uzak eğlenmek için gidilen ortamlarda veya insanların kendilerini güvende hissettikleri, kişinin kendisinin veya arkadaşlarının evi gibi ortamlarda teklif edilir.

Madde kullanımını reddeden genci bekleyen klişeler

• Yağcılık
• Yalnız Bırakma
• Yalvarma, Acındırma
• Tehdit
• Aşağılama

Nelere dikkat etmeliyim?

• Yaşam becerileri edinilmeli
• Kendini tanıma
• Öfke kontrolü
• Stresle baş etme becerileri
• İletişim
• “Hayır!” diyebilme becerisi
• Problem çözme becerisi

Ne Zaman ve Nasıl “Hayır” Demeli?

Örnek hayır deme cümleleri…

• Hayır, teşekkür ederim.
• Hayır, bana göre değil.
• Hayır, dostum, sağ ol. Ben böyle iyiyim.
• Eğer anne babam bu durumda görse gerçekten çok üzülürdü.
• İnsanda yaptığı etkiyi sevmem.
• Hayır, sağlıklı kalmak için çabalıyorum.
• Ben bir sporcuyum, böyle şeyler yapamam.
• Hayır, teşekkürler, ben eve gitmeliyim.
• Hayır, ben okula gidiyorum. Bunu riske atmak istemem.
• Ben işin kolayına kaçamam.

Arkadaşın Kullanıyorsa…

• Suçlamaktan ve yargılamaktan kaçının.
• Ahlak dersi vermeye kalkışmayın.
• İletişim kurmaktan vazgeçmeyin, pes etmeyin.
• Yanında olduğunuzu ve destek alma noktasında yardımcı olabileceğinizi hissettirin.
• Tehdit etmeyin.
• Arkadaşınızın her söylediğine güvenmeyin.
• Madde kullanımı sonucunda yaşadığı problemlerde sorumluluğun kendisinde olduğunu hatırlatın.
• Kendinizi suçlamayın.
• Güvendiğiniz kişilerden bilgi desteği alın.
• Kurduğunuz iletişimde, madde bağımlılığı konusunda yeterli bilgiye sahip olduğunuzu hissettirin.
• Onun tıbbi anlamda bir hasta olduğunu unutmayın.
• Ona karşı öfke vb. duygularınızı kontrol altında tutun.
• Olaylara duygusal değil, gerçekçi yaklaşın.
• Arkadaşınıza ve çevrenize madde bağımlılığının tıbbi bir hastalık olduğunu anlatın.
• Bir uzmandan destek alınması gerektiğini vurgulayın.
• Sakin ve sabırlı olmaya çalışın.
• Ona zaman tanıyın.
• Madde kullanmak amacıyla bulundurmanın bir suç olduğunu unutmayın.
• Kendinizi korumayı unutmayın.
• Arkadaşınızla çok fazla birlikte yalnız kalmayın.
• Arkadaşınızı güvenebileceği bir uzmanla görüşmeye teşvik edin.